Gebiologeerd keken we naar de tv-kunstschilder Bob Ross. Zijn rustige penseelstreken, in combinatie met de monotone stem, zorgden bij miljoenen mensen voor totale ontspanning. Alsof we naar een aquarium staarden. Maar kunnen we die innerlijke rust ook vinden door zelf creatief te zijn? Kan kunst maken therapeutisch werken? ‘Ik weet niet beter’, zegt kunstenares Herma de Ruiter in dit artikel.

Image

Herma de Ruiter is textielkunstenares in Epe. Zij uit zich vooral via patchwork: kunstzinnig bewerkte vierkante lapjes stof in die samen één geheel vormen en een verhaal vertellen. Herma gebruikt daarbij steeds dezelfde exclusieve garens, kleding­knopen en andere attributen, als een soort persoonlijke handtekening. En meestal borduurt ze cirkels op die lapjes. 
Door dat materiaal en door die vorm weet je altijd: hé, dat is van Herma. Ook internationaal valt ze ermee op; er waren al tentoonstellingen en workshops in heel Europa, en zelfs in de VS.

Textielmobiel
‘Of kunst maken therapeutisch werkt? Ik heb er geen wetenschappelijk onderzoek naar gedaan, maar ik merk dagelijks dat het zo werkt’, zegt Herma. ‘Die kleine borduurseltjes maken in cirkelvormen, daar worden mensen rustig van. Ze zeggen dat het erg verslavend is.’
Met ‘dagelijks’ doelt Herma ook op haar project Textielmobiel: een serie workshops in diverse plaatsen op de Veluwe. De deelnemers verwerkten allemaal een stukje van hun eigen levensverhaal in een lapje stof. Dat lapje – of die bijzondere knoop die erop vastgemaakt werd – kan nog van kleding uit de oorlog komen, of van een jurk van een moeder. En daar zit een persoonlijk verhaal aan vast. Herma: ‘Samen vormen al die lapjes dan uiteindelijk een kleurrijk geheel. Maar voor die mensen was het proces, het geconcentreerd wegduiken in je eigen verhaal, het aller­belangrijkste. Wat het uiteindelijk wordt is niet relevant.’

Meditatief
Zelf ontdekte Herma het therapeutische effect tijdens de coronatijd. ‘In de lockdown kwam ik de deur niet meer uit. De talkshows gingen ook steeds over hetzelfde, m’n hoofd raakte helemaal vol met informatie over alle ellende. Ik dacht: Ik moet iets doen, van niks doen wordt ik er niet vrolijker op.’ 
En zoals andere mensen in die tijd kleurplaten ontdekten, of met kraaltjes of puzzels aan de slag gingen, is Herma lapjes stof gaan bewerken. ‘Puur toevallig, omdat die stofrestjes nu eenmaal beschikbaar waren. Maar ik voelde dat het me hielp, die cirkeltjes borduren. Lekker wegduiken in een veilig miniwereldje.’ 
Achteraf denkt Herma dat het repeterende, de herhaling in het werk, een rol speelt. ‘Zie het als een vorm van meditatie. Ik hoef ik niet meer na te denken, het geeft me rust; ik kom in een flow en ik vergeet de wereld om me heen.’
Op de een of andere manier is het effect blijvend en ook om die reden ervaart Herma het werk als therapeutisch: ‘Door alleen al aan dat repeterende te denken kan ik dat meditatieve gevoel oproepen, zelfs in de auto. Bijvoorbeeld als ik in de file sta en aan het stressen ben om ergens op tijd te komen. Ik kan mezelf dan tot rust brengen en dat vind ik heel bijzonder.’

Image

Cirkels
Herma bewerkte tijdens de corona bijna elke dag wel een vierkantje. Wat ze maakte, hield verband met haar gemoedstoestand van die dag, of met het nieuws. ‘Ieder blokje met een cirkel gaf ik een tekstje mee, over het gevoel dat ik erbij had’, zegt Herma.
Uiteindelijk ontstond er een min of meer samenhangend verhaal. Van tientallen een­voudige vierkantjes, samengesteld uit restjes stof met in het midden een knoop en cirkels eromheen geborduurd. Het vertelde een verhaal dat anders verborgen zou blijven, als een persoonlijk dagboek over de coronatijd. Herma noemde het: Going round in circles.

Waarom cirkels? Herma: ‘Toeval. Hoewel … Op een dag vond ik een grote rooie knoop. Was het een teken? Enfin, ik heb ‘m in het midden gelegd, en daar ‘als vanzelf’ cirkels omheen gemaakt.’
Natuurlijk is het kiezen voor een cirkel nooit helemaal toeval. Dat heeft te maken met de symboliek ervan: ‘het niets’, of ‘de leegte’. Maar tegelijkertijd ook: veiligheid. 
En hoewel een klok in een cirkelvormige beweging langs de 12 uren van de dag scheert, weten we dat de tijd nooit echt begint of eindigt. Want een cirkel heeft geen begin of einde; een cirkel staat voor eeuwigheid. 
‘En nee, bewust geen spiraal’, zegt Herma. ‘De cirkel is een afgerond geheel, een spiraal is nooit ‘af’. Alles moet voor mij altijd in balans zijn. En een cirkel is dat meer dan een spiraal. Weet je: als je de draad kwijtraakt – letterlijk of figuurlijk – pas dan wordt het een spiraal!’
 

Ik voelde dat het me hielp. Lekker wegduiken in een veilig miniwereldje.

Veiligheid
Het is al een paar keer aangestipt: het therapeutische effect kan mede toegeschreven worden aan de ‘veiligheid’ die ervaren wordt. Door je terug te trekken in een ‘kleine wereld’ of anders gezegd: door het buitensluiten van stress-gevende invloeden.
Herma staat niet alleen in die mening over dat ‘zelf-beschermende’ effect, dat kunst maken heeft. Een collega-kunstenares, Karen van Dooren, zegt daarover: ‘Door de veilige (kleine) ruimtes die kunstwerken bieden, kunnen we onszelf openstellen voor emoties die we anders zouden onderdrukken. Dit kan leiden tot een dieper begrip van onszelf en onze emoties, en dat kan therapeutisch zijn.’1

Image

Kunstzinnige therapie
In De Natuur Uw Arts van juni 1987 verscheen trouwens al eens een artikel dat aan vergelijkbare emoties appelleerde: er werd eenzelfde soort onveilige maatschappij beschreven, als Herma en vele lezers tijdens de corona ervoeren. Het artikel uit ’87 (onder de titel Kunstzinnige therapie) had het over ‘een complexe, zich snel ontwikkelende maatschappij, waarin niemand tijd voor zichzelf, laat staan voor de ander heeft. En: ‘Wij worden voortdurend overstelpt met informatie die via kranten, TV en radio tot ons komt. Er ontstaat een beeld van stress.’
Het artikel voorzag een rol voor wat genoemd werd ‘kunstzinnige therapie’. ‘Daarmee kan getracht worden de zieke, uit zijn evenwicht gebrachte mens te begeleiden en te stimuleren tot het ter hand nemen van zijn eigen genezingsproces. Met behulp van creatieve uitingsvormen worden het denken, voelen en doen weer met elkaar in evenwicht gebracht.’ En ook toen al vond men dat het proces belangrijker was dan het doel: ‘Uiteindelijk gaat het steeds om de weg die gegaan wordt, de manier waarop je bezig bent. Het resultaat is van ondergeschikt belang.’

De professionals
Vanuit de persoonlijke ervaring van Herma is kunst maken dus wel degelijk therapeutisch. ‘Maar om dit nu zelf als therapievorm te promoten… nee, dat moest ik maar niet doen. Er komen bij mijn cursisten ‘dingen’ los en dat proces moet je professioneel kunnen begeleiden.’ 
Een verstandige stellingname. Maar wat vinden de dames en heren beroepstherapeuten er zelf van? 
In de VS met name, is er veel enthousiasme voor creatieve therapievormen. De journaliste Jessica DuLong zegt: ‘Als reactie op de bewijzen2 dat kunst zowel de fysieke als de mentale gezondheid meetbaar kan verbeteren, schrijven steeds meer zorgverleners kunstbetrokkenheid voor als onderdeel van de behandeling van diverse aandoeningen3.’ 
En de medisch wetenschapper Susan Magsamen beweert: ‘De kracht van de kunst­praktijken om genezing, welzijn en een lang leven te bevorderen, biedt zelfs voordelen boven lichaamsbeweging, voeding en slaap4. Een studie toont aan dat slechts 45 minuten bezig zijn met welke vorm van kunst dan ook, het stresshormoon cortisol met maar liefst 25% verlaagt.5 En slechts één kunstervaring per maand kan je leven al met 10 jaar verlengen’ – althans, volgens Magsamen6.

Image

Wat Nederland betreft: het artikel uit ’87 heeft niet echt geleid tot een enorme toename van deze therapievormen; eigenlijk mag gezegd worden dat het een niche gebleven is. Qua aantal therapeuten is het een relatief kleine beroepsgroep.
Wel zijn er twee beroepsverenigingen: de Vereniging Tekentaal (‘beroepsvereniging voor professionals die werken met de beeld/tekentaal’) en de Nederlandse Vereniging voor Beeldende Therapie (‘behartigt de belangen van alle Beeldend Therapeuten in Nederland’). 
De beide verenigingen propageren de zgn. ‘ervaringsgerichte therapievorm’, waarbij gebruik wordt gemaakt van materialen zoals verf, steen of textiel. 'De cliënt brengt daarbij op creatieve wijze in beeld wat in hem of haar leeft.' Door die uitbeelding kan dan een (onbewust) probleem zichtbaar, benoembaar en voelbaar gemaakt worden. Kenmerkend voor deze therapieën is dat de functies van hersenen, motoriek en zintuigen tegelijkertijd geactiveerd worden.

De therapievorm kan helpen bij:

• problemen en vragen rond identiteit, zelfvertrouwen, grenzen stellen en assertiviteit
• vragen rond zingeving, bewustwording en levensvragen
• relatieproblematiek en/of moeite met sociaal functioneren
• (psycho)somatische klachten
• verwerking van traumatische ervaringen zoals (seksueel) geweld, scheiding e.d.

Image

Hoopvol is dat ‘tekentherapie’, c.q. ‘therapie beeldend’ door Nederlandse zorgverzekeraars erkend wordt als complementaire c.q. alternatieve therapie – en dus (onder voor­waarden) vergoed wordt. 
Een stimulans voor andere therapieën!

Redactie i.s.m. Herma de Ruiter
herma@pezzettino.com en www.facebook.com/hermasquilts/