De Berk

Marry Foelkel en Elke Driessen: twee herboristen met een passie voor natuur en het delen van kennis ervan. Ze verwonderen zich over de dood­gewone en tegenwoordig helaas buitengewone manieren om het leven te verrijken. Samen schrijven ze over al het groen om ons heen. Zoals in dit artikel, waarin de geliefde berk centraal staat.

Image

Ja, een zeer geliefde boom is ze (taalkundig gezien is de boom een ‘hij’, maar energetisch een ‘zij’; wij vertellen in dit artikel graag over de dame). Geliefd en zo herkenbaar, onze berk. Haar prachtige helderwitte stam, de blaadjes zo vriendelijk wuivend. Gebruik makend van het minste zuchtje wind, ritselen de ruitvormige blaadjes zachtjes langs elkaar heen. 
In de lente frisgroen en mals en in de herfst prachtig goudgeel. In de donkere wintertijd is de berk een lichtende verschijning en aan haar ragfijne twijgen zie je een purperen schijn. Dat zijn de nieuwe bladknoppen die al klaar staan voor de lente.

Drie berken: Betula pendula, pubecens en nana

De berk is een ware pionier. Ze gaat vooruit op de andere vegetatie en maakt dat die soorten in beschutting kunnen groeien, en in een rijkere aarde. En nadat ze sterft, maakt ze plaats. Haar nakomelingen worden meegenomen door de wind en doen een eindje verderop hun werk. 
Ja, veel mensen vinden haar mooi. Ze is dan ook in menige tuin te vinden. Maar berken koloniseren ook een moeras of heide en zelfs een toendra, afhankelijk van de soort. 
De twee in Nederland meest voorkomende soorten zijn de Betula pendula en de Betula pubecens. De pendula houdt van zandgronden en de pubecens groeit liever bij het water. Maar ze kruisen gemakkelijk, waardoor ze moeilijk van elkaar te onderscheiden zijn.

Image

Ze verspreiden hun wortels dicht onder het aardoppervlak, op zoek naar water. Ondiepe wortelaars dus. Na een flinke storm, wanneer een berk is omgevallen, zie je soms het prachtige wortelstelsel de lucht insteken. Soms breken de bomen af, waarna er een flinke plas vocht aan hun voeten ligt. Dat is het befaamde berkensap – waarover later meer.

Berken worden ongeveer 80 jaar oud, mits ze alle stormen doorstaan. Voor een boom is dat niet oud. Daartegenover staat dat ze zich gemakkelijk uitzaaien. Wanneer je aan de rand van het bos, of op de heide, een zonnig open plekje opzoekt, zul je er veel kleine berkenboompjes kunnen aantreffen die met vereende kracht werken aan een nieuw bos.

Berken houden van een vochtig, koel klimaat en komen in de zuidelijke streken dus niet voor. In Scandinavië, Midden- en Noord-
Europa hebben zij hun thuis. 
In Groenland en IJsland bijvoorbeeld, is de Betula nana (de dwergberk) de enige inlandse boom. Ze staat zelfs tot aan de Noordkaap. Het boompje heeft een aantal sterke overlevingstactieken ontwikkeld. Door haar dwerggroei verdampt er minder vocht en door middel van eiwitten, die het aantal uren daglicht kunnen ‘meten’, worden er bij dagen korter dan 8 uur suikers opgeslagen. Daardoor is de concen­tratie suikers in het vocht hoger en zal de boom minder snel bevriezen.

Image

Een nuttige leverancier

‘Briefpapier’ van berkenschors is eeuwenlang in gebruik geweest. In het Sanskriet betekent berk zelfs: Burgha, oftewel ‘boom wier bast is om op te schrijven’. Ook kano’s en kleding werden van het berkenhout gemaakt. In Nederland zijn er natuurlijk de klompen van berkenhout en in veel Noordelijke landen bekleedt men daken met berkenschors. 
En door berkenschors te verhitten werd en wordt er ‘berkenteer’ gewonnen: een etherische olie die men gebruikt om houtwerk van schuren en stallen te behandelen. Berkenteer kent daarnaast ook toepassingen in shampoo en in zalven voor reuma.

Berken groeien overigens niet alleen maar op plekjes in de vrije natuur. Ook wijzelf ‘helpen’ ze regelmatig aan een fijne standplaats. En dan het liefst waar ze van nut zijn. 
Zo worden van oudsher berken aangeplant langs paden en wegen. Want de witte stammen lichten op in het donker en dat is handig. En er is helemaal geen elektriciteit voor nodig: in de schors is namelijk een hoge concentratie betuline aanwezig. Dit stofje zorgt ervoor dat het licht wordt weerkaatst.1

Samenwerking met schimmels en paddenstoelen

Vaak zien we een berk verkeren in het goede gezelschap van schimmels. Schimmels hebben een negatieve reputatie, maar de berk kan zonder hen niet leven. Ze ontvangt mineralen die de schimmeldraden van ver uit de bodem halen, verder dan haar eigen wortels kunnen reiken. Op die manier krijgt ze ook extra water. Wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat bomen in een gezond bos met elkaar verbonden zijn door schimmelstelsels, ook wel het ‘mycelium’ genoemd. Maar de schimmels krijgen er ook wat voor terug: zo staan de vuurrode vliegenzwam en de gewone berkenboleet graag in de buurt van een berk, om in ruil voor de mineralen suikers van die berk te ontvangen.

Dan is er nog de berkenweerschijnzwam, een zwakteparasiet met een heel bijzondere reputatie. In koude gebieden groeit deze zwam op de beschadigde bast van berken. Bijvoorbeeld in het land van de eeuwig zingende bossen: Rusland. Deze zwam wordt ook wel chaga genoemd; zij wordt verkocht als helend product, een antioxidant dat onder andere in te zetten is bij ontstekingsziekten, auto-immuunziekten en hart- en vaatziekten. Zo gebruikt de plaatselijke bevolking de zwam wanneer ze een antibioticum nodig hebben. Men neemt het dan als thee of als Chagapoeder.
De synergie van de verschillende inhouds­stoffen in de zwam kan een verklaring zijn voor de helende werking. Een van die stoffen is het betulinezuur. In Japan en Rusland zijn, op basis van Chaga, medicijnen ontwikkeld. Ook is de zwam onderzocht als alternatief voor chemotherapie.

Image

Levenselixer

In januari komt de sapstroom van de berk op gang. Wie goed oplet, ziet de bladknoppen gedurende de winterweken al langzaam opzwellen. En wanneer je aan de stam luistert, met een stethoscoop of een omgekeerd bekertje, kun je het sap naar de topjes horen stromen. Door middel van osmose pompt de dame mineralen uit de aarde en suikers uit haar wortels die ze tijdens de winter had opgeslagen. Dit gebeurt onder een hoge druk. 
Het sap wordt ook wel ‘levenselixer’ genoemd, omdat het de boom vanuit een diepe winterslaap weer terug tot leven brengt. Want dit sap zit vol waardevolle mineralen en is een bron van gezondheid. Het wordt ook door de mens gebruikt, als reiniging en tevens als aanvulling van tekorten bij gebreksziekten. Het is dan ook een oud gebruik om dit sap in februari bij de boom af te tappen en voor gezondheids­doeleinden te gebruiken. Echter, het is van het grootste belang om dit met respect en liefde voor de boom te doen! Want door de enorme kracht van de stroom, stroomt het sap er sneller uit dan dat de boom zich herstelt – waardoor de boom dus letterlijk kan doodbloeden. 
 

Schimmels hebben een negatieve reputatie, maar de berk kan zonder hen niet leven.

Image

Berkenpollenallergie

De berk bloeit in maart en april. Haar stuifmeel bevat echter hetzelfde allergeen als de els en de hazelaar, die al in januari en februari kunnen bloeien. Daardoor hebben mensen met hooikoortsklachten van de berk, vaak ook al last tijdens de eerste twee maanden van het jaar. Een gouden tip is het om vanaf december de katjes van de berk te oogsten. Stop iedere dag een klein handje vol katjes in een theepot en neem gedurende de dag wat slokjes van de thee om het lichaam te laten wennen aan de allergenen. Dit heet desensibilisatie en is een onderdeel van immunotherapie. Marry Foelkel zegt dan: ‘If you can’t beat it, eat it.’ Uiteraard is het belangrijk om dit met grote zorgvuldigheid te doen, door intussen goed op je lichamelijke reacties te letten. Wanneer je hooikoorts­symptomen krijgt bij het drinken van de thee, zou je de doses moeten verlagen. 

Reinigende en helende kracht

De sfeer die de berkenboom met zich meedraagt is verlichtend, stromend en zuiverend, vernieuwde kracht gevend. We hebben al verteld over de verlichtende werking van betuline, dat de boom doet oplichten en wat zo handig is langs de kant van de weg. In ons lichaam zorgt betuline voor het fagocytose-proces: speciale witte bloedcellen (macrofagen of fagocyten genoemd) sluiten een pathogeen in en verteren hem. Een bacterie bijvoorbeeld wordt dus letterlijk opgegeten. Op die manier wordt je bloed gereinigd en ziekte voorkomen of ingedamd. Dit verklaart wellicht ook voor een deel de werking van het eerdergenoemde chagapoeder, dat rijk is aan betuline. 
De andere inhoudsstoffen, zoals het flavonol hyperoside en de verschillende saponinen, werken reinigend. Daardoor ondersteunt de berk de nierfunctie, zonder de nieren te prikkelen. Vooral de doorspoeling van de nieren wordt hierdoor bevorderd. Nierstenen worden voorkomen en kleine niersteentjes kunnen worden afgevoerd. 
Omdat de berk veel vocht afvoert en zorgt voor een goede stroming, is het ook een probaat middel bij oedeem in de benen. Vanwege dezelfde stromende werking worden afvalstoffen beter afgevoerd en krijgt urinezuur geen kans om zich vast te zetten in gewrichten.

Bij huidaandoeningen werkt berk van binnenuit reinigend, maar is tevens uitwendig te gebruiken. In al deze gevallen is een berkenbladthee een mooie ondersteuning voor het lichaam. De looistoffen in de berk, aanwezig in de thee, werken verzachtend en helend op de huid en op de slijmvliezen. De eerdergnoemde berkenteer, de etherische olie die uit de schors wordt gewonnen, werkt antibacterieel. Het wordt vaak toegepast in zalven voor huidaandoeningen.2

Toepassingen en tips

De berk geeft een schoon, helder pad. Van landweg tot urinewegen. Ze is dus goed in te zetten bij artrose en artritis, bij preventie van jichtaanvallen, of bij het voorkomen van blaasontsteking, oedemen, acne en eczeem. Hiervoor zet je een berkenbladthee. 
Bij hardnekkige uitwendige klachten kun je, naast de thee, gelijktijdig uitwendige compressen inzetten. Daarvoor verwerk je een sterke thee in een leempakking, of sprenkel de thee op een katoenen doek en leg deze op de te behandelen plek.
Als reinigingskuur (en tevens aansterkingskuur na de winter), voeg je in het voorjaar 1 eetlepel berkensap toe aan 6 eetlepels water. En zo drink je iedere dag een glaasje berkenwater. 
Berk kan ook ingezet worden bij roos, als gevolg van een droge huid. Je maakt dan berken-haarwater van berkensap of berkenbladthee en je conserveert dit met een scheutje appelazijn. Dit werkt versterkend op de hoofdhuid. Je gebruikt het als spoelmiddel na het wassen. Berkenbladthee kan het haar wel wat donkerder kleuren. 
Verder bestaat er berkenonderkantjeszalf, een hele fijne zalf die schimmel- en bacteriedodend werkt. Volgens Marry is deze absoluut on­misbaar in de kruiden EHBO-koffer. Omdat mensen bijzonder inventief zijn, is de zalf ontdekt als een probaat middel bij jeuk die veroorzaakt wordt door een bacterie, bijvoorbeeld in de gehoorgang.
 

Contra-indicatie en waarschuwing

Berk zet je niet in bij oedemen die veroorzaakt worden door ernstig hart- en nierfalen. Raadpleeg een arts wanneer je medicijnen gebruikt. 
Berk heeft invloed op de electrolytenbalans door de diuretische werking (een diureticum is een stof die helpt om water en elektrolyten via de urine uit het lichaam te verwijderen). Berk werkt dus vochtafdrijvend en wanneer je preparaten neemt van berk is een goede vochtinname belangrijk. En tenslotte, zoals bij het recept vermeld staat, drink je de thee tussen de maaltijden door, omdat berk invloed heeft op de opname van mineralen.

Een nadenkertje over cellulose

Een mooi voorbeeld van de toepassing van de berk is het gebruik van haar zachte vezels, door de bakkers in de Tweede Wereldoorlog. Bij gebrek aan meel voegden ze het tot poeder gemalen berkenhout toe aan de broden. Dit gaf vulling, maar het gold ook als een zeer gezond alternatief. 
Onlangs maakte het kritische foodprogramma Keuringsdienst van Waarde een aflevering over het toevoegen van cellulose – uit hardhout – aan voedingsmiddelen. Dit zorgt in de eerste plaats voor extra vezels en ‘body’. Maar het wordt tegelijkertijd als zó gezond ‘bestempeld’ dat producten met een nutriscore D, na de toevoeging van cellulose, een B scoren! Dus in de Tweede Wereldoorlog ontstaan uit gebrek, is het nu een gebrekkige oplossing voor onze ‘lege’ voedingsmiddelen in de supermarkt.

Marry Foelkel-van Middendorp, herborist
info@Marrys.nl

Elke Driessen, herborist
elke@pdriessen.nl